بررسی نحوه افزایش مشارکت اجتماعی در همایش «فرهنگ ...

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی شورای اسلامی شهر مشهدمقدس، نشست تخصصی «فرهنگ شهری و مشارکت اجتماعی» صبح دیروز در تالار شهر مشهد برگزار و در خصوص اهمیت و جایگاه مشارکت در پروسه شهرنشینی و عوامل مؤثر بر قوت و ضعف آن بحث شد.

سخنران مهمان این جلسه، دکتر علی رضاقلی، پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی و علوم سیاسی بود که پیش‌تر به‌عنوان نویسنده و محقق کتاب‌هایی ازجمله «تاریخ ، توسعه و توسعه‌نیافتگی»، «جامعه‌شناسی خودکامگی»، «جامعه‌شناسی نخبه کشی» و «علل نهادی چرخش های سیاست اقتصادی ایران» و چندین اثر دیگر در باب «جامعه‌شناسی تاریخی ایران با رویکرد نهادگرایی جدید» از وی منتشرشده است.

وی دارای سابقه طولانی در حوزه مدیریت و امور اجرایی کشور بوده و سمت‌های مدیریتی از دوره دولت موقت مهندس بازرگان تا سمت‌های مشاورتی و پژوهشی در وزارت سابق «پست و تلگراف و تلفن» در دولت هفتم را برعهده داشته است.

دو جمله کلیدی سخنرانی رضا قلی عبارت بود از: «در هر نظم اجتماعی خاص، الگوهای رفتاری خاص همان اجتماع بروز می‌کند» و «مشروعیت یک نظام سیاسی و یا حاکمیتی با هزینه اطاعت آحاد جامعه رابطه معکوس دارد».

وی سخنان خود را با این موضوع آغاز کرد که جذب تعاون و مشارکت مردم همیشه برای نهاد مشارکت خواه هزینه دارد و آن نهاد و اجتماع پیرامون یا تابعه آن باید تمام تلاش خود را برای کاهش این هزینه به‌کارگیرند تا به رشد بیشتری برسند.

رضاقلی در مثال‌هایی تلاش شهرداری‌ها برای مشارکت مردم در امور خدمات شهری مانند تفکیک زباله از مبدأ، نگهداری تأسیسات شهری و بهبود نظافت شهری را موردتوجه قرارداد و به این نکته اشاره کرد که هنوز باوجود توسعه چشمگیر شهرها، مشارکت مردم در این موضوعات کمتر از سطح توقع است. درنتیجه هزینه مشارکت و تعاون شهری در حداکثر ممکن انجام می‌شود.

وی با تأکید براینکه باید سهم مشارکت مردمی در امور مدیریت و حاکمیتی افزایش یابد گفت: برای رسیدن به این هدف ابتدا باید جامعه با ساختارها و قواعد شهری همسان و تطبیق شود و اجرای این زیرساخت تنها با راه حل های بلندمدت ممکن است.

رضاقلی خاطرنشان کرد: هر الگوی اجتماعی، نظم اجتماعی خاص خود و متناسب با الگوهای رفتاری همان جامعه را ایجاد می‌کند مثلاً در نظام کشاورزی سنتی، رفتارهای خاصی وجود دارد که بازندگی شهری متفاوت است.
زمانی که ماشین‌ها تازه ‌وارد تهران شده بودند مردم بلد نبودند از خیابان گذر کنند و این سبب تصادف و سانحه می‌شد. می‌توان این‌گونه گفت که افراد جامعه متعلق به نظم فضایی که به آن ورود کردند نبودند. ازجمله این مثال‌ها به رعایت صف و انضباط تردد برای سوارشدن به‌قطار و اتوبوس می‌توان اشاره کرد که در آموزه‌های مردم نبود.

وی ادامه داد: انطباق در زندگی روستایی ساده است اما در شهر، زندگی مشارکتی و تعاون دارای هزینه‌هایی است و هرچقدر این هزینه‌ها کاهش یابد آن شهر موفق‌تر است. البته این هزینه متوجه دولت است نه شهرداری چراکه شهرداری‌ها بدون کمک مردم موفق نیستند.
این نکته را نباید ازنظر دور داشت که رسیدن به نظم جدید زمان می‌برد و هزینه دارد، مثلاً هزینه کنترل نظم توسط پلیس که البته نمی‌تواند تا بی‌نهایت ادامه یابد، درجایی هزینه پلیس با چیزی مانند سرعت‌گیر جایگزین می‌شود که سبب هزینه خسارت به خودروها و شهروندان است.

به گفته رضاقلی، افزایش این هزینه‌ها سبب افزایش هزینه ملی است که دولت آن را بر شهروندان سرشکن می‌کند و این‌گونه رضایت مردم کم و مشروعیت دستگاه کمتر می‌شود و دوباره هزینه تعاون افزایش می‌یابد. ازینرو می‌توان به این نتیجه رسید که «مشروعیت با هزینه اطاعت رابطه معکوس دارد».

این پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی بابیان اینکه در قانون اساسی کشورهای جهان سوم قوانینی در باب حقوق اجتماعی وجود دارد که در کشورهای پیشرفته کمتر به چشم می‌خورد یادآور شد که تحقق این قوانین به‌راحتی شدنی نیست چراکه با نهاد جامعه ما هم خوانی ندارد، در کشورهای مترقی اما این امور چنان بدیهی است که نیازی به قانونی برای آن‌ها وجود ندارد.

وی صرف زمان را کلیدی‌ترین نکته در تطابق اجتماع با اصول شهرنشینی عنوان کرد و افزود: در زمان امام محمد غزالی 11 شهر در اروپا از دولت برای اداره شهر مستقل شدند، پس شورا و شهرداری از هزار سال قبل در آن‌ها وجود داشته است. این نهاد اجتماعی در طی این دوره طولانی با رفع ایرادات خود به سطح بالایی از تکامل خود و شهروندان رسیده در حالی که در ایران زندگی شهری قدمت چندانی نداشته و مدیریت جوامع در یک دوره نزدیک به هزارساله بیشتر در قالب ایل انجام‌گرفته است.

وی منابع اقتصادی را از مهم‌ترین امور تأثیرگذار در توسعه فرهنگی جوامع شهری برشمرد و گفت: جغرافیای ایران ازنظر تأمین منابع ضعیف بوده و مشکل تأمین منابع و نگهداری و امنیت و... سبب ایجاد بی‌قانونی می‌شود. به یاد بیاوردید که تهران از زمان ناصرالدین‌شاه دارای شهرداری بوده که امکان اداره شهری به کوچکی تهران آن دوره را نداشته است.
در ایران، تمدن شهری از زمانی که منبع نفت به منابع اقتصادی افزوده شد شکل گرفت یعنی منابع اقتصادی در ایجاد تمدن شهری تأثیر فراوان دارد.

مشارکت شهری آسان نیست

نویسنده کتاب «توسعه اقتصادی و جهان‌بینی ما» با تأکید بر اینکه «مشارکت شهری کار آسانی نیست» گفت: در پروسه مشارکت بخشی به شهروندان، دو گروه در مقابل هم قرار دارند، از یک‌سو تمام مردم یک جامعه شهری که می‌بایست گام‌به‌گام آموزش گرفته و تطابق یابند و در سمت مقابل، کارمندانی که ازنظر تمدنی همان انسان‌های در مقابل شهرداری هستند. حتی با فرض اینکه این نهاد خدمات عمومی بدون مشکل زیرساختی است، توسعه ایده‌های مدنظر در جامعه هدف بسیار زمان‌بر خواهد بود.
سازمان‌های خدمات رسان و کارکنان ایشان در تمدن جدید تربیت نشدند تا خدمات خود را به‌عنوان خدمات ملی تلقی کرده و با خلوص نیت در جهت رفع مشکلات تلاش کنند.

رضاقلی اضافه کرد: در کشور ما هزینه اخذ خدمات از سازمان‌ها بسیار بالاست و این‌گونه مشروعیت دستگاه خدماتی در ذهن مردم مغشوش شده و رابطه دوجانبه دچار بحران می‌شود؛ مشروعیت با هزینه اطاعت رابطه عکس دارد؛ این کلیت در مثال ساده‌ای چون خانواده نیز مصداق دارد هرچه مقبولیت والدین برای فرزندان کمتر باشد، جلب اطاعت فرزند برای والد هزینه بیشتری در برخواهد داشت.
در نظام فعلی نیز هنوز با فشار قانون و جریمه و ممنوعیت و... در حال بازدارندگی از خطاکاری هستیم. این مهم را نباید از یاد برد که «در این جامعه احتیاج به تعاون داریم و تعاون هزینه مبادله دارد»، «عدم مشروعیت نیز این هزینه را افزایش می‌دهد».

این سخنران که مهمان «مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد» بود بر این مهم تأکید کرد که: مخاطب باید آرام یاد بگیرد و تغییرات در عرصه اجتماع ذره‌ذره شکل می‌گیرد. سال‌ها پیش‌ازاین در زمان بروز تصادف در خیابان ابتدا طرفین باهم دعوا می‌کردند و سپس به پلیس اطلاع می‌دادند. امور شهری باید آرام‌آرام آموزش داده شود. مردمی که از جوامع روستایی به شهری منتقل‌شده‌اند به‌مرورزمان امور شهری را فرامی‌گیرند و هرچقدر دستگاه شهری در نزد مردم مشروعیت بیشتری داشته باشد همکاری بیشتری جلب می‌کند.

وی با صراحت گفت: وقتی مردم شهر خود را قبول داشته باشند برای حفظ نظم و هویت شهر خود حاضرند هزینه کنند ازجمله ممانعت از تخلف دیگران در این حالت به‌راحتی توسط شهروندان انجام می‌شود. لذا باید بپذیریم تغییر فرم هر سازمان یا مکان نتایج گاه شگفت‌انگیزی به همراه دارد و اصلاح وضعیت جامعه، نهاده‌ای بالاتر از شهرداری را درگیر می‌کند.