فرونشست؛ جراحت‌های نقش بسته بر پهنه زمین
فرونشست زمین یکی از رویدادهایی است که در ایران به فراوانی مشاهده می‌شود. این پدیده که در اثر استخراج بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی صورت می‌گیرد، در صورت نبود مدیریت صحیح می‌تواند خسارات جبران ناپذیري را براي مناطق مختلف ایجاد کند.
شناسایی مناطق در حال فرونشست، برآورد سازوکار شکل گیري آنها، تعیین نرخ سالیانه رویداد و برآورد ویژگی هاي ژئوتکنیکی رسوبات در حال فرونشست نقش مهمی در مدیریت و کنترل این پدیده خواهند داشت.
براي اولین بار در کشور این پدیده در منطقه رفسنجان توجه همگان را به خود جلب کرد. بررسی‌هاي سیستماتیک سازمان نقشه برداري کشور در راستاي تکرار ترازیابی دقیق در طول جاده هاي کشور در سال 1384 نشان داد که بخش‌هایی در جنوب تهران طی سال‌هاي 1374 تا 1382 دچار فرونشست گردیده‌اند.
پس از آن و با تصویب طرح بررسی مخاطرات ناشی از فرونشست زمین در استان‌هاي تهران، خراسان رضوي، کرمان، اصفهان و قزوین در دولت و مجلس شوراي اسلامی، انجام بررسی‌هاي تکمیلی به سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور سپرده شد. بررسی‌ها تاکنون نشان داده که برداشت بی‌رویه آب‌هاي زیرزمینی در چند دهه گذشته به دلیل رشد جمعیت و خشکسالی‌هاي چند سال اخیر به همراه احداث سدها و حفر چاه‌هاي غیرمجاز، سبب کاهش شدید و بدون بازگشت منابع آب زیرزمینی و همچنین توسعه و تشدید آن شده است.
مناطق شهري به سبب تراکم جمعیت، وجود ساختمان‌ها و شریان‌هاي حیاتی به طور ویژه در برابر فرونشست زمین آسیب پذیر هستند. این پدیده می‌تواند به خیابان‌ها، پل‌ها و بزرگراه‌ها آسیب وارد آورده و سازه‌هاي مهمی مانند پالایشگاه، نیروگاه، فرودگاه، تأسیسات گاز را تهدید کند و همچنین کارآیی خطوط آبرسانی، نفت، بنزین، گاز و فاضلاب را مختل کرده، به پی ساختمان‌ها آسیب رسانده و موجب ترك خوردگی آنها شود. خطوط راه آهن، سدهاي خاکی، تصفیه‌خانه‌ها و کانال‌هاي آبیاري در این شرایط از آسیب پذیري بیشتري برخوردارند. برخی از اثرات برداشت بی‌رویه از منابع آب‌هاي زیرزمینی در ناحیه فرونشست زمین عبارتند از: افت سطح آب زیرزمینی، کسري مخزن، افزایش درصد تهی شدگی سفره، افزایش شواهد فرونشست زمین، تغییر در میزان هدایت هیدرولیکی و افزایش تعداد کف شکنی و بریدگی لوله دیواره چاه‌ها.
در ایران نیز با توجه به بهره‌برداري بیش از حد از منابع آب زیرزمینی پدیده فرونشست در بسیاري از مناطق گزارش شده است. از آنجا که ایران در منطقه‌اي کم آب و بطور تقریبی خشک قرار دارد، میزان آب‌هاي سطحی و ریزش‌هاي جوي کم بوده و در بسیاری از نقاط با حفر چاه و قنات سعی شده آب مورد نیاز از سفره‌های زیرزمینی تامین گردد؛ در نتیجه با برداشت بی‌رویه از این منابع، به تدریج سطح آب زیرزمینی پایین رفته و در ادامه منجر به فرونشست زمین شده است.
سازمان زمین شناسی کشور به عنوان مسئول بررسی مخاطرات زمین شناسی کشور، بررسی‌ها و اندازه گیري هایی را در نقاط مختلف انجام داده است. اولین گزارش این سازمان در سال 1377 در رابطه با فروچاله اختیار آباد کرمان تهیه شده و در دشت کبودراهنگ و فامنین استان همدان نیز فروچاله‌هاي متعددي دیده شد. در ادامه کارشناسان سازمان زمین شناسی کشور در سال 80 تا 81 بررسی‌هاي جامعی را جهت بررسی سازوکار فرونشست‌ها و خطرات ناشی از آنها انجام دادند.
بررسی‌هاي دور سنجی در سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور تاکنون محدوده و نرخ فرونشست دشت‌هاي تهران-شهریار، ورامین، قرچک، ایوانکی، گرمسار، کرج، هشتگرد، قزوین، اصفهان، کاشان، مهیار، گلپایگان، مشهد، نیشابور، کاشمر، تربت حیدریه، رفسنجان، زرند و کرمان را مشخص کرده که در بین آنها دشت‌هاي رفسنجان و کاشمر با نرخ سالیانه 30 سانتی متر بیشترین نرخ را داشته‌اند.
با توجه به افت شدید سطح سفره‌هاي آب زیرزمینی در حدود 230 دشت از 609 دشت کشور و از سوي دیگر وجود لایه‌هاي آبدار ریز دانه در بسیاري از این دشت‌ها، پیش‌بینی می‌شود که حداقل در حدود 40 درصد از دشت‌هاي کشور، پدیده فرونشست با نرخ و وسعت متفاوت وجود داشته باشد.
تاکنون با استفاده از روش تداخل سنجی رادار (InSAR) ، محدوده و نرخ فرونشست در دشت‌هاي 5 استان کشور شامل استان‌هاي تهران، خراسان رضوي، قزوین، کرمان و اصفهان مشخص گردیده است و حدود 100 فروچاله در ایران شناسایی شده که بیشترین تعداد آنها در استان همدان و بزرگترین آنها در اختیار آباد کرمان قرار دارند. سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور همچنان در حال شناسایی پهنه‌هاي داراي پدیده فرونشست و مطالعات تکمیلی در این زمینه است.
یکی از پروژه‌های پانزده گانه طرح احیا و تعادل بخشی پروژه "پهنه‌بندي و بررسي مخاطرات ناشي از فرونشست زمين در 609 محدوده مطالعاتي" است که در این راستا هماهنگی‌های لازم با سازمان زمین شناسی به عمل آمده، ولی متاسفانه به دلیل محدودیت اعتبارات طرح، عملیات اجرایی در این خصوص انجام نشده است.
مخلص کلام اینکه فرونشست زمین می‌تواند معضل بزرگی برای نسل‌های آینده باشد. پدیده ای که به دست بشر دیروز و امروز رخ داده و دود آن به چشم نسل‌های بعدی خواهد رفت و تنها دوستداران طبیعت و کسانی که حمایت از مادر زمین را وظیفه انسانی خود می‌دانند به دنبال راهکارهایی برای حل این معضل هستند و صد البته که تنها با فکر و اندیشه و یا تلاش عده‌ای معدود نمی‌توان به راه حلی اساسی برای این مشکل رسید.
تک تک انسان‌هایی که روی کره زمین زندگی می‌کنند، از هوای آن تنفس می‌کنند، از آب آن می‌نوشند و از مواهب آن بهره‌مند می‌شوند، می‌توانند با اقدام‌هایی هر چند کوچک مرحمی بر زخم‌های نشسته بر روی زمین باشند.
لینک اصل خبر در سایت وزارت نیروشناسایی مناطق در حال فرونشست، برآورد سازوکار شکل گیري آنها، تعیین نرخ سالیانه رویداد و برآورد ویژگی هاي ژئوتکنیکی رسوبات در حال فرونشست نقش مهمی در مدیریت و کنترل این پدیده خواهند داشت.
براي اولین بار در کشور این پدیده در منطقه رفسنجان توجه همگان را به خود جلب کرد. بررسی‌هاي سیستماتیک سازمان نقشه برداري کشور در راستاي تکرار ترازیابی دقیق در طول جاده هاي کشور در سال 1384 نشان داد که بخش‌هایی در جنوب تهران طی سال‌هاي 1374 تا 1382 دچار فرونشست گردیده‌اند.
پس از آن و با تصویب طرح بررسی مخاطرات ناشی از فرونشست زمین در استان‌هاي تهران، خراسان رضوي، کرمان، اصفهان و قزوین در دولت و مجلس شوراي اسلامی، انجام بررسی‌هاي تکمیلی به سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور سپرده شد. بررسی‌ها تاکنون نشان داده که برداشت بی‌رویه آب‌هاي زیرزمینی در چند دهه گذشته به دلیل رشد جمعیت و خشکسالی‌هاي چند سال اخیر به همراه احداث سدها و حفر چاه‌هاي غیرمجاز، سبب کاهش شدید و بدون بازگشت منابع آب زیرزمینی و همچنین توسعه و تشدید آن شده است.
مناطق شهري به سبب تراکم جمعیت، وجود ساختمان‌ها و شریان‌هاي حیاتی به طور ویژه در برابر فرونشست زمین آسیب پذیر هستند. این پدیده می‌تواند به خیابان‌ها، پل‌ها و بزرگراه‌ها آسیب وارد آورده و سازه‌هاي مهمی مانند پالایشگاه، نیروگاه، فرودگاه، تأسیسات گاز را تهدید کند و همچنین کارآیی خطوط آبرسانی، نفت، بنزین، گاز و فاضلاب را مختل کرده، به پی ساختمان‌ها آسیب رسانده و موجب ترك خوردگی آنها شود. خطوط راه آهن، سدهاي خاکی، تصفیه‌خانه‌ها و کانال‌هاي آبیاري در این شرایط از آسیب پذیري بیشتري برخوردارند. برخی از اثرات برداشت بی‌رویه از منابع آب‌هاي زیرزمینی در ناحیه فرونشست زمین عبارتند از: افت سطح آب زیرزمینی، کسري مخزن، افزایش درصد تهی شدگی سفره، افزایش شواهد فرونشست زمین، تغییر در میزان هدایت هیدرولیکی و افزایش تعداد کف شکنی و بریدگی لوله دیواره چاه‌ها.
در ایران نیز با توجه به بهره‌برداري بیش از حد از منابع آب زیرزمینی پدیده فرونشست در بسیاري از مناطق گزارش شده است. از آنجا که ایران در منطقه‌اي کم آب و بطور تقریبی خشک قرار دارد، میزان آب‌هاي سطحی و ریزش‌هاي جوي کم بوده و در بسیاری از نقاط با حفر چاه و قنات سعی شده آب مورد نیاز از سفره‌های زیرزمینی تامین گردد؛ در نتیجه با برداشت بی‌رویه از این منابع، به تدریج سطح آب زیرزمینی پایین رفته و در ادامه منجر به فرونشست زمین شده است.
سازمان زمین شناسی کشور به عنوان مسئول بررسی مخاطرات زمین شناسی کشور، بررسی‌ها و اندازه گیري هایی را در نقاط مختلف انجام داده است. اولین گزارش این سازمان در سال 1377 در رابطه با فروچاله اختیار آباد کرمان تهیه شده و در دشت کبودراهنگ و فامنین استان همدان نیز فروچاله‌هاي متعددي دیده شد. در ادامه کارشناسان سازمان زمین شناسی کشور در سال 80 تا 81 بررسی‌هاي جامعی را جهت بررسی سازوکار فرونشست‌ها و خطرات ناشی از آنها انجام دادند.
بررسی‌هاي دور سنجی در سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور تاکنون محدوده و نرخ فرونشست دشت‌هاي تهران-شهریار، ورامین، قرچک، ایوانکی، گرمسار، کرج، هشتگرد، قزوین، اصفهان، کاشان، مهیار، گلپایگان، مشهد، نیشابور، کاشمر، تربت حیدریه، رفسنجان، زرند و کرمان را مشخص کرده که در بین آنها دشت‌هاي رفسنجان و کاشمر با نرخ سالیانه 30 سانتی متر بیشترین نرخ را داشته‌اند.
با توجه به افت شدید سطح سفره‌هاي آب زیرزمینی در حدود 230 دشت از 609 دشت کشور و از سوي دیگر وجود لایه‌هاي آبدار ریز دانه در بسیاري از این دشت‌ها، پیش‌بینی می‌شود که حداقل در حدود 40 درصد از دشت‌هاي کشور، پدیده فرونشست با نرخ و وسعت متفاوت وجود داشته باشد.
تاکنون با استفاده از روش تداخل سنجی رادار (InSAR) ، محدوده و نرخ فرونشست در دشت‌هاي 5 استان کشور شامل استان‌هاي تهران، خراسان رضوي، قزوین، کرمان و اصفهان مشخص گردیده است و حدود 100 فروچاله در ایران شناسایی شده که بیشترین تعداد آنها در استان همدان و بزرگترین آنها در اختیار آباد کرمان قرار دارند. سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور همچنان در حال شناسایی پهنه‌هاي داراي پدیده فرونشست و مطالعات تکمیلی در این زمینه است.
یکی از پروژه‌های پانزده گانه طرح احیا و تعادل بخشی پروژه "پهنه‌بندي و بررسي مخاطرات ناشي از فرونشست زمين در 609 محدوده مطالعاتي" است که در این راستا هماهنگی‌های لازم با سازمان زمین شناسی به عمل آمده، ولی متاسفانه به دلیل محدودیت اعتبارات طرح، عملیات اجرایی در این خصوص انجام نشده است.
مخلص کلام اینکه فرونشست زمین می‌تواند معضل بزرگی برای نسل‌های آینده باشد. پدیده ای که به دست بشر دیروز و امروز رخ داده و دود آن به چشم نسل‌های بعدی خواهد رفت و تنها دوستداران طبیعت و کسانی که حمایت از مادر زمین را وظیفه انسانی خود می‌دانند به دنبال راهکارهایی برای حل این معضل هستند و صد البته که تنها با فکر و اندیشه و یا تلاش عده‌ای معدود نمی‌توان به راه حلی اساسی برای این مشکل رسید.
تک تک انسان‌هایی که روی کره زمین زندگی می‌کنند، از هوای آن تنفس می‌کنند، از آب آن می‌نوشند و از مواهب آن بهره‌مند می‌شوند، می‌توانند با اقدام‌هایی هر چند کوچک مرحمی بر زخم‌های نشسته بر روی زمین باشند.
نظرات