معماری سنتی هورامان، تبلوری از فرهنگ زاگرس
معماری سنتی هورامان، تبلوری از فرهنگ زاگرس
( به قلم منوچهر خردمندی عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان کرمانشاه )
گاهی گذار به معماری بومی مناطق مختلف ایران، حکایت از شناخت خصوصیات محیطی، به خصوص اقلیمی پهنه های مختلف آن دارد . منطقه هورامان اشاره به چاره اندیشی هوشمندانه نیاکان ما برای استفاده هر چه بیشتر از مواهب طبیعی و مقابله با مشکلات و ناهنجاری های اقلیمی محیطی آن دارد.
پرویز اصلانی، پژوهشگر دکتری معماری، در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به فضای معماری پلکانی روستاهای اورامانات، اظهار کرد« اورامان سرزمینی است کوهستانی با توپوگرافی خاص؛ منطقه‌ای که طی صدها سال، فرهنگ و معماری خاص را در دامن خود پرورش داده که این فرهنگ و تمدن حتی از مهد آن یعنی دره رودخانه سیروان پا را فراتر نهاده است.
بافت روستاهای بکر، تاریخی، سلسله قلعه‌های باستانی و معابد مذاهب مختلف تاریخی آن از شاخصه‌های این محدوده فرهنگی-تاریخی، به شمار می آید.» اصلانی عنوان کرد« شناخت، بررسی، تجزیه وتحلیل رفتار اجزای سازه‌ای و مصالح به کار گرفته‌شده در این منطقه می‌تواند راهکار مناسبی جهت احیاء و باز سازی تکنیک روش‌های ساخت سنتی اورامانات برای رسیدن به معماری پایدار منطقه زاگرس با عملکرد بهتر و طول عمر بیشتر باشد. معماری روستای اورامانات در دامنه زاگرس از چهار پارامتر زمان، مکان، فرهنگ و معنا برخوردار است؛ بنابراین ویژگی معماری سنتی محصول روش سنتی در طراحی و ساخت، دارای الگوهایی است که تبلور فرهنگ جامعه بوده و در طول زمان استمرار یافته و دست‌به‌دست گشته و منتقل‌شده و نهایتاً با امر مقدسی مرتبط شده و گونه‌ای از معماری باارزش و بامعناست.» این پژوهشگر ادامه داد« جدال انسان با طبیعت را به حقیقت می‌توان در این منطقه مشاهده کرد، بدنه سخت کوه تراشیده شده و با همان سنگها، خانه‌ای زیبا، استوار و رفیع ساخته‌شده و سنگ‌های به‌دست‌آمده از همان بستر، استادانه و هنرمندانه در دل دیوارها جای گرفته و سطوحی کاملاً صاف و عمودی را شکل داده‌اند؛ رنگ دیوارها همان رنگ کوهستان بوده و نمای خانه‌ها آن‌چنان به طبیعت از شیب زمین‌بر سینه صخره‌ها لغزیده و به یکدیگر پیوسته‌اند که گویی پیکر واحدی را تشکیل داده‌اند.
روستاهای منطقه زاگرس با بهره‌مندی از ویژگی‌های طبیعی از الگو و طرح خاصی برخوردارند که با توجه به ویژگی‌های کوهستان شکل‌گرفته است. این سکونتگاه‌ها در جهت بهره‌مندی هر چه‌بهتر از طبیعت دارای ویژگی‌های خاصی در الگو و طرح هستند.» این پژوهشگر، گفت« مطالعات صورت گرفته در این منطقه نشان می‌دهد که عوامل مؤثر بر شکل‌گیری معماری سنتی منطقه اورامانات در دامنه زاگرس دارای ابعاد مختلف کالبدی، زیست‌شناختی(بیولوژیک) و فرهنگی- اجتماعی است. چنین تعبیری، روشن می‌سازد که نقش انسان در شکل‌دهی عناصر کالبدی-فضایی به محیط سکونت خود و چگونگی برقرار ساختن ارتباط بین سکونتگاه‌ها با طبیعت و نحوه بهره‌برداری از مواهب طبیعی با سکونتگاه‌ها، مهم‌ترین عامل در شکل‌گیری به معماری پایدار روستاهای پلکانی اورامانات به شمار می‌آید. تغییر در ساز و ساخت زمانی ارزشمند است که بتواند اصالت خود را حفظ کند متأسفانه (هورامان جدید) این تغییر در ظاهر مدرن شده و نمای سنگی که هماهنگ با طبیعت و هم‌رنگ کوه‌ها و محکم و متناسب با این اقلیم تبدیل به کاشی و سنگ‌های تزئینی و آجر شده است. به راستی که این تغییر معماری با اقلیم اورامان هماهنگ نیست و می‌توان آن را یک وصله نامتناسب تصور کرد. نوع معماری جدید در اورامانات با اقلیم سازگار نیست؛ چراکه این اقلیم به دلیل شدت بارش‌ها و کوهستانی بودن آن، نیازمند معماری محکم هم چون گذشته است لذا باید این ساخت‌وساز در اورامان سازمان‌دهی شود که هماهنگ با نوع معماری بومی و پایدار منطقه باشد.»
مصالح بوم آورد
عمده و اصلی ترین مصالح ساختمانی در هورامان سنگ و چوب است وجود باغهای متعدد مملو از درختان گردو و توت در پوشش بام ، ستون وصفحات تقسیم بار در دیوارهای سنگی نقش عمده ای را ایفا میکند. از چوب به عنوان عنصری کمکی تقویت مقاومت سازه در برابر کشش وعاملی برای حل مشکلات ایستایی بنا استفاده شده است. استفاده از چوب در فواصل مختلف در لای جرزهای دیوار برای جلوگیری از خرد شدن سنگها بر اثر فشار زیاد به کار گرفته شده است. گرچه سنگ کاملا نیروی فشاری را تحمل میکند اما باید متذکر گردد زمانی که بر اثر نشستهای پی ایجاد نیروی برشی وترک تولید میگردد قبل از ایجاد ترک اگر کلاف چوبی در دیوار وجود داشته باشد نیروی برشی به نیروی فشاری تبدیل میشود که در نتیجه قابل تقسیم به قسمتهای دیگر دیوار است. خنثی کردن نیروهای کششی برای سنگ قابل تحمل نیست و این نقش به چوب واگذار شده است . « تطابق بافت كلی معماری روستای اورامان با توپوگرافی منطقه نكته ای قابل توجه است كه تراكم زیاد را در بافت روستا موجب شده است. شیب زیاد محل روستا سبب تراكم زیاد گردیده بطوریكه بام ساختمان پایین دست به عنوان حیات ساختمان بالادست استفاده شده است. در معماری سنتی اورامان اقلیم منطقه مورد توجه مردم بوده است، بطوریكه دیوارهای سنگی قطور به عرض تا یك متر برای جلوگیری از اتلاف انرژی حرارتی ساختمان در زمستان و جلوگیری از ورود گرمای بیشتر در تابستان ساخته اند. پنجره ها را بعلت عدم دسترسی به منابع تأمین حرارت در زمستان معمولاً با ابعاد كوچك ساخته و از ملات كاهگل در اندود داخلی دیوارها استفاده كرده اند.( روشنی مقدم هژیر)» به نظر نگارنده ضخامت زیاد دیوارهای سنگی منطقه صرفا بمنظور نقش باربری آنها میباشد. پنجره های کوچک هم تنها به دلیل عدم پایداری دیوارهای سنگی در مسیر بازشوها بوده.، یعنی کلا ملاحظه سازه ای در فرم معماری تاثیر گذار بوده است. معماری پلکانی و سنگی یکی از نشان‌های منطقه هورامان است که سالیان سال توانسته دوام بیاورد و همچنین مردم در این منطقه سرد و کوهستانی در این خانه‌ها زندگی کرده‌اند اما در چند سال اخیر معماری مدرن و جدید جایگزین برخی از این خانه های محکم و قدیمی شده است. بمنظور حفظ هویت هورامان ابلاغ سریع ضوابط حریم و عرصه این منظر جهانی ضرورت دارد هر چند که در ثبت عرصه فرهنگی هورامان ساختمان و بافت روستاها در الویت نبوده ولی بهم ریختگی فرم معماری قطعا در آلودگی فضای دیداری و بر هم خوردن فرهنگ و اصالت آن نقش ویژه ای را خواهد داشت.
منوچهر خردمندی عضو عمران سازمان نظام مهندسی ساختمان کرمانشاه
خرداد 1401
لینک اصل خبر در سایت سازمان نظام مهندسی ساختمان استان کرمانشاه
نظرات