جوامع بومی، بخش جدایی ناپذیر ذخیره‌گاه‌های زیستکره

به گزارش"پارما" از  پایگاه اطلاع رسانی سازمان حفاظت محیط زیست، تغییرات بی‌سابقه در نحوه مدیریت پارک ملی گلستان و تشکیل شورای مشورتی برای مدیریت این منطقه، تجربه‌ای نوین در بهبود وضعیت حفاظت این زیستگاه منحصر به‌فرد در کشور است. در حال حاضر سازمان حفاظت محیط زیست، طرح ارتقای جایگاه سازمان مدیریت این پارک ملی را به سازمان امور اداری و استخدامی کشور ارائه داده که در صورت تصویب، مدیریت این پارک در قالب یک اداره کل و زیر نظر مستقیم استانداری گلستان و سازمان حفاظت محیط زیست به کار خود ادامه خواهد داد و از بودجه‌های مستقل ملی و استانی بهره خواهد برد.
اما فارغ از جایگاه اداری، حضور مستقیم جوامع محلی و تمامی ذینفعان در فرایند مدیریت و تصمیم‌گیری برای این منطقه، اقدامی بی‌سابقه بوده است. اما باید این نکته یادآوری شود که پارک  ملی گلستان، علاوه بر آنکه به عنوان یکی از زیستگاه‌های مهم با عالی‌ترین سطح حفاظت به عنوان پارک ملی در قوانین کشور به ثبت رسیده است، به عنوان «ذخیره‌گاه زیستکره» نیز در برنامه انسان و کره مسکون سازمان جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. اما چرا نام ذخیره‌گاه زیستکره و جوامع بومی با یکدیگر گره خورده‌اند؟

در دهه ۱۹۶۰ میلادی محققان و دانشمندان جهان در بیانیه‌ای اعلام کردند که حفاظت فیزیکی از منابع زیستی بدون در نظر گرفتن حقوق جوامع محلی و عدم مشارکت آنان در حفاظت و بهره‌برداری خردمندانه عاقلانه نیست. آنها معتقد بودند که عدم مشارکت جوامع بومی، به تدریج آسیب‌هایی را متوجه فرایند حفاظت مناطق می‌کند.

به همین دلیل این دانشمندان، واژه «ذخیره‌گاه زیستکره» را ابداع کردند که در حقیقت شامل انتخاب مناطقی با ویژگی‌های اکولوژیک و اکوسیستم‌های منحصر به فرد و دارای گونه‌های مهم گیاهی و جانوری بود. در این سیستم مدیریتی نوین، ضمن تاکید بر حفاظت از مناطق، بهره‌برداری پایدار مردم بومی از منابع و مشارکت آنها در مدیریت مناطق مورد تاکید قرار گرفت.

در واقع براساس برنامه انسان و کره مسکون یونسکو، هدف اصلی از مدیریت ذخیره‌گاهی یک اکوسیستم، تاثیر و نقش پررنگ جوامع محلی و کلیه ذی‌نفعان در روند تصمیم‌گیری، تصمیم‌سازی و مدیریت اکوسیستم است. به نحوی که ضمن حفاظت از تنوع زیستی، انتفاع از طبیعت نیز نصیب جوامع محلی و ارتقای سطح رفاه آنها شود.

نخستین استراتژی مهم برای مدیریت ذخیره‌گاه‌های زیستکره در جهان، در سال ۱۹۹۵ با عنوان «استراتژی سویل» و متعاقباً در سال ۲۰۰۸ «برنامه عمل مادرید» تدوین شدند و برنامه‌های مدنظر و پیش‌رو در زون‌های هسته مرکزی، زون حفاظتی و زون بینابینی نیز تدوین شد.

جمهوری اسلامی ایران اگرچه از پیشگامان ایجاد و توسعه ذخیره‌گاه‌های زیستکره بود، اما به دلایلی از جمله نوع نگاه سنتی به مدیریت منابع حفاظتی و انسان‌های مرتبط با آن و همچنین عدم وجود جایگاه قانونی برای این نوع از طبقه‌بندی مناطق، نتوانست در سال‌های گذشته به نحو شایسته‌ای مشارکت جوامع محلی را در مدیریت مناطق اجرائی کند. اما پس از تصویب برنامه ششم توسعه و تاکید این برنامه بر توسعه و نقش جوامع محلی و مشارکت آنها در مدیریت و حفاظت از عرصه‌های زیستی، خوشبختانه معاونت محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست، گام‌هایی را برای جلب مشارکت مردمی در فرآیند تصمیم‌گیری اتخاذ کرد. بارزترین نمونه این اقدامات، تشکیل شورای مشورتی پارک ملی و ذخیره‌گاه زیستکره گلستان با حضور جوامع محلی و داوطلبان است.

پس از گذشت بیش از ۴۰ سال از اولین ثبت جهانی ذخیره‌گاه‌های زیستکره در ایران، برنامه دوسالانه مدیریت ذخیره‌گاه با هدف حفاظت از تنوع زیستی و ارتقای بهبود معیشت مردم محلی آغاز شده است. لازم به ذکر است که ایران در حال حاضر دارای ۱۳ ذخیره‌گاه زیستکره به اسامی ارسباران، ارومیه، گلستان، میانکاله، توران، کویر، هامون، دنا، تنگ صیاد سبزکوه، گنو، حرا، ارژن و پریشان است که ذخیره‌گاه زیستکره کپه داغ در خراسان شمالی نیز آخرین منطقه افزوده شده در این فهرست است که در هفته گذشته در برنامه انسان و کره مسکون یونسکو ثبت جهانی شد.